प्रस्तावना :-
यवतमाळ जिल्हा हा महाराष्ट्र राज्याच्या पुर्व भागात वसलेला असुन क्षेत्रफळाच्या दृष्टीने राज्यात सहावा आहे. यवतमाळ शहर जिल्ह्याचे मुख्यालय असुन कॉटन सिटी म्हणुन प्रसिध्द आहे. यवतमाळ जिल्हा उत्तर अक्षांश 19o 26’ 00” ते 20o 42’ 00” आणि पुर्व रेखांश 77o 18’ 00” व 79o 09’ 00” या दरम्यान वसलेला आहे. जिल्हाच्या उत्तरेस वाशिम व अमरावती हे दोन जिल्हे, पश्चिमेस हिंगोली, पुर्वेस चंद्रपुर व वर्धा आणि दक्षिणेस नांदेड व तेलंगना राज्यातील आदिलाबाद जिल्हे आहेत. यवतमाळ जिल्ह्याचे एकुण क्षेत्रफळ 13,584 चौ.किमी असुन 16 तालुके , 2137 गावामध्ये विभागलेला आहे. 2011 जनगणेनुसार यवतमाळ जिल्ह्याची लोकसंख्या 2,772,348 असुन त्यापैकी 79 % लोकसंख्या ग्रामीण भागात आहे.
यवतमाळ जिल्हा तीन प्रमुख आर्थिक संसाधनांनी संपन्न आहे, शेतजमीन, खनिज साठे आणि वनोपज. मुख्य वन उत्पादन लाकूड आणि सरपण आणि मुख्य किरकोळ उत्पादन म्हणजे टेंभुरणीची पाने आणि हिरडा इ. ज्वारी आणि कापूस ही जिल्ह्यातील प्रमुख पिके आहेत. भुईमूग, कडधान्ये (तुर डाळ) आणि सोयाबीन ही इतर महत्त्वाची नगदी पिके आहेत. कापूस आणि सागवान हे जिल्ह्य़ाला सर्वाधिक महसूल देणारे आहेत व याची सर्वात जास्त निर्यात होते.
- भौगोलिक विभाग :-
यवतमाळ जिल्हा उंचवट्याच्या टेकड्या,सखल व उताराच्या भागाने व्याप्त आहे. यवतमाळ जिल्हा अजिंठा पर्वताच्या रांगानी दक्षिण व उत्तर-पश्चिम दिशेला घेरलेला आहे. जिल्हाची भौगोलिक उंची समुद्रसपाटीपासुन उत्तर पश्चिमेला 550 मीटर, दक्षिण पुर्वेला 200 मीटर आहे.जिल्ह्याचा मध्यभाग हा उंच पठाराने व्यापलेला असुन अतिशय उभ्या चढतीचे घाट आहेत.
जिल्ह्यात दोन प्रमुख नद्या आहेत पूर्वोत्तर भागात वाहणारी वर्धा नदी आणि दक्षिणेला पैनगंगा नदी. बेंबळा (लांबी 29 किमी) आणि निरगुडा या वर्धा (लांबी – 161 किमी, उतार 78 मीटर म्हणजे, 0.02%) नदीच्या मुख्य उपनद्या आहेत. पूस, अरुणावती, अडाण, वाघाडी, विदर्भ आणि खुनी या पैनगंगा नदिच्या मुख्य उपनद्या आहेत. (लांबी 453 किमी, उतार – 276.64 मीटर म्हणजे 0.06%). जिल्ह्याचे हवामान संपूर्ण उष्णकटिबंधीय आहे. जून ते सप्टेंबर हा कालावधी नैऋत्य मोसमी पाऊसाचा आहे आणि जिल्हाचे सरासरी पर्जन्यमान ९११.३४ मिमी आहे आणि मार्चच्या सुरुवातीपासून मे पर्यंत तापमानात झपाट्याने वाढ होते, मे महिना हा सर्वात उष्ण महिना असतो या मध्ये कमाल सरासरी तापमान 41.80C आणि किमान सरासरी तापमान 28.30C आहे. उन्हाळ्यात उष्णता तीव्र असते.
भूशात्रीय रचना :-
यवतमाळ जिल्ह्याची भूशास्त्रीय रचना विविध प्रकारची असुन जिल्ह्याचा बहुतांश भाग हा लाव्हारसापासुन तयार झालेला बेसाल्ट या खडकाने व्यापलेला आहे. या व्यतिरीक्त डेक्कन बेसाल्ट पेक्षा जुने व नवीन खडकाचे प्रकार मुख्यत: वणी, मारेगाव,केळापुर,झरी ,घाटंजी व उमरखेड तालुक्यात आढळुन येतात. जिल्हाची भूशास्त्रीय रचना खालील प्रमाणे आहे.
- आरकियन्स :- ग्रेनाईट व नाईसेस
ग्रेनाईट व नाईसेस हे जिल्ह्यात आढळणारे सर्वात जुने व प्राचीन प्रस्तर आहे. मुख्यत: जिल्ह्याच्या उमरखेड तालुक्यातील खरबी, दराटी,गाडी या पैनगंगा नदीच्या काठावरील गावांजवळ आढळुन येतात. या प्रस्तरचा रंग गुलाबी दिसुन येतो. या भू-प्रस्तरातील भूजल उपलब्धता सर्वसाधारण असल्याचे दिसुन येते. या खडकातील सांधेयुक्त व साधारण झिज झालेल्या भेगायुक्त भागांत भूजल उपलब्ध होऊ शकते.
- प्रिकेंब्रियन :- विध्यन लाईमस्टोन , सॅंण्डस्टोन आणि शेल :-
जिल्ह्यातील पांढरकवडा, घाटंजी, वणी, झरी व मारेगाव या तालुक्यामध्ये हा प्रस्तर आढळुन येतो. यात लाईमस्टोन, डोलोमिटीक लाईमस्टोन, शेल व सॅंण्डस्टोन यांचा समावेश होतो. लाईमस्टोन चा रंग करडा ते गरडा असुन यात आडवे जोड/सांधे आढळुन येतात. शेल प्रकारच्या प्रस्तराचा रंग कथ्या लाल रंगाचा असतो. लाईमस्टोन प्रस्तरात भूजलाची उपलब्धता ही प्रामुख्याने प्रस्तारीची झिज व सांधे/जॊड यावर अवलंबुन असते. भूप्रस्तरात भूजलाची उपलब्धता सर्वसाधारण दिसुन येते. शेल या प्रकारच्या प्रस्तरात भूजलाची उपलब्धता अत्यंत कमी अत्यल्प प्रमाणात आढळुन येते.
- गोंडवाना सॅंडस्टोन :-
सदरचा प्रस्तर प्रामुख्याने जिल्ह्यातील वणी व झरी जामणी तालुक्यामध्ये आढळुन येतो. हा भूप्रस्तर जलजन्य प्रकारात मोडत असुन त्यामध्ये सॅंडस्टोन, शेल व कोळशाचे थर आढळतात. शेल प्रकारचे प्रस्तर भूजलाचे दृष्टीने अल्पप्रमाणात असुन सॅंडस्टोन प्रस्तरात मध्यम ते भरपुर प्रमाणात भूजल आढळुन येते.
- डेक्कन बेसाल्ट :-
जिल्ह्याचा अंदाजे 80% ते 85% भूभाग हा डेक्कन बेसाल्ट या अग्निजन्य खडकाने व्यापलेला आहे. वणी, झरी, मारेगाव, घाटंजी,पांढरकवडा,उमरखेड तालुक्यातील काही भाग वगळता संपुर्ण जिल्ह्यात हा प्रस्तर आढळुन येतो.हा प्रस्तर थंड झाल्यास तप्त लाव्हारसाच्या वेगवेगळ्या थरापासुन बनलेला आहे. या थराची जाडी सरासरी 12 ते 30 मिटर पर्यंत आढळते. दोन थरांच्या मधे काही भागात लाल मातीचा (रेड बोल) थर आढळून येतो. याला इंटरट्रेपीयन थर असे संबोधण्यात येते. यात या थराच्या वरचा भाग हा सच्छिद्र (व्हेसीक्युलर) व खालील भाग हा मॅसीव्ह (एकजीव) असतो. सच्छिद्र व एकजीव भागांतील प्रस्तरात झालेली झिज,भेगा आणि सांधे यांत भूजल उपलब्ध होऊ शकते. या प्रस्तरात आढळुन येणा-या भेगा,फटी, सांधे,जोड व झिजेचे प्रमाण यांवर भूजलाची उपलब्धता अवलंबून असते.
- गाळाचा प्रदेश :-
जिल्ह्यातील पैनगंगा, वर्धा,बेंबळा या नद्यांच्या काठावरील भूप्रदेशात हा प्रस्तर आढळुन येतो. या प्रामुख्याने कळंब,बाभूळगाव,राळेगाव,वणी, इ. तालुक्याचा समावेश होतो. गाळाची खोली हि वेगवेगळ्या भागात वेगवेगळी आढळुन येते. यात पिवळसर, ते कथ्या रंगाची चोपण, बारीक ते जाड वाळु सहित अथवा विरहीत आढळुन येते. चोपण विरहित परंतु सच्छिद्र व एकजीव भागांतील प्रस्तरात झालेली झिज,भेगा आणि सांधे यांत भूजल उपलब्ध होऊ शकते. या प्रस्तरात आढळुन येणा-या भेगा,फटी, सांधे,जोड व झिजेचे प्रमाण यांवर भूजलाची उपलब्धता अवलंबून असते.
- भूजल शास्त्रीय परिस्थीती
जिल्हात प्रामुख्याने आढळणा-या डेक्कन ट्रॅप बेसाल्ट या प्रस्तरामध्ये स्वाभाविक गुणधर्मामुळे भूजल उपलब्धता मध्ये विविधता आढळते. प्रस्तरामध्ये दुय्यम सच्छिद्रता निर्माण झाल्यास या मध्ये संधी , फटी निर्माण होते , तसेच तडे जाणे यामुळे निर्माण होणे यामुळे भूजल उपलब्ध होते. सच्छिद्र व एकजीव भागांतील प्रस्तरात झालेली झिज,भेगा आणि सांधे यांत भूजल उपलब्ध होऊ शकते. या प्रस्तरात आढळुन येणा-या भेगा,फटी, सांधे,जोड व झिजेचे प्रमाण यांवर भूजलाची उपलब्धता अवलंबून असते.कठिण पाषाणामधिल संधि पाषाण व झिज झालेला पाषाण व सच्छिद्र पाषाण हा मुख्य जलधारक खडक आहे. या मध्ये भूजल पातळी 3.00 ते 15.00 मीटर दरम्यान असते.
गोंडवाना थराचे खडक विशेषत बाराकर आणि कामठी भागातील खडक यामध्ये मुलभुत सच्छिद्रता असते. हे वाळूचे खडक जास्त सच्छिद्र आहेत. या मध्ये भूजल पातळी 1.5 ते 16.0 मीटर दरम्यान आहे. शेल या प्रकारच्या प्रस्तरात भूजलाची उपलब्धता अत्यंत कमी अत्यल्प प्रमाणात आढळुन येते. विंध्ययन डोलोमाईट आणि लाईमस्टोन मध्ये सच्छिद्रता कमी आहे परंतु सांधे आणि पोकळी आहेत. कार्स्टिफिकेशनच्या प्रक्रियेमुळे सांधे विस्तारले व परिणामी पारगम्यता वाढल्याने फ्रॅक्चर रुंद झाले आहेत. विंध्येयनमध्ये, भूजल मुख्यत्वे जलसाठ्याच्या स्थितीत असते आणि भूजल पातळी 0.60 ते 13.50 मीटर दरम्यान असते. गाळाचा प्रदेशातील भाग हा मोठया नदीच्या पात्रामध्ये आहे या मध्ये भूभाग हा बारीक/जाड वाळु, टोळ ग़ोटे आणि माती चा स्तर असतो. या मधील मुलभूत सच्छिद्रता ही रेती/मातीच्या गुणोत्तरावर अवलंबून आहे. गाळाच्या प्रदेशातील भागातील भूजल पातळी 3.0 ते 14.0 मीटर दरम्यान असते.
- ऐतिहासिक :–
यवतमाळ या जिल्ह्याचे नाव येवता येथून आले असे म्हटले जाते आणि शेवटचे शब्द माळ म्हणजे एकतर ‘माळ’ किंवा ‘टेकडी’ किंवा महाल चा अपभ्रंश, परगण्यातील प्रमुख शहर. ऐन-इ-अकबरीमध्ये परगणयाचा भाग योत लोहारा म्हणतात, लोहारा हे गाव यवतमाळच्या पश्चिमेस तीन मैलांवर आहे.
महाभारतातील उपलब्ध माहिती नुसार यवतमाळ जिल्हा हा उर्वरीत बेरार परग्ण्याचा भाग असुन हे दोन्ही मिळुन वैभवशाली विदर्भ राज्याचा एक प्रांत बनला होता. ख्रिस्तपूर्व 272 ते 231मधिल काळात राजा सम्राट अशोक मौर्य याच्या राज्याचा बेरार हा सुध्दा भाग होता. त्यानंतर हा जिल्हा सुंगाच्या राजवटीत आला. अजिंठा लेण्यापैकी 16 क्रमाकांच्या लेण्यामध्ये वाकटक च्या कुटुंबातील 7 सदस्याची नावे आढळली गेली. चालुक्य आणि राष्ट्रकूट यांच्या जिल्ह्यात कुठेही अस्तित्वाचा खाना खुना दिसत नाही.1863 पर्यंत यवतमाळ हा पूर्व बेरार जिल्ह्याचा भाग होता. 1961 च्या जनगणनेच्या वेळी जिल्ह्यामध्ये 1629 वस्ती असलेली गावे आणि 8 शहरे असलेल्या 5 तहसीलचा समावेश होता. 1991 च्या जनगणनेत, जिल्ह्यात 1836 वस्ती असलेली गावे आणि 10 शहरे असलेले 14 तहसील होते. आता 2011 च्या जनगणनेनुसार जिल्ह्यात 284 निर्जन गावे आणि 18 शहरांसह 2137 गावांसह 16 तहसील आहे.
सांस्कृतिक:–
जिल्ह्यातील काही जुनी मंदिरे आणि सुंदर पिकनिक स्पॉट्स यात्रेकरू आणि पर्यटकांना आकर्षित करतात. दिग्रस येथील घांटी बाबा जत्रा, वणी येथील श्री रंगनाथ स्वामी जत्रा आणि कळंब येथील श्री चिंतामणी जत्रा ही सर्वात महत्त्वाची जत्रा आहेत. वणी हे तहसील ठिकाण निर्गुडा नदीच्या काठी वसलेले आहे. वणी येथील श्री रंगनाथ स्वामींचा मेळा बैल व इतर गुरांच्या व्यापारासाठी प्रसिद्ध आहे. कळंब हे तहसील ठिकाण चक्रवती नदीच्या काठी वसलेले एक प्राचीन गाव आहे. गणेश कुंड या नावाने प्रसिद्ध पाण्याचे टाके आहे. जिल्ह्यात प्रसिद्ध ऐतिहासिक किल्ल्यांचा उल्लेख नाही.
जिल्ह्यातील प्रमुख जमाती गोंड, कोलाम, आंध आणि पारधी या जिल्ह्यातील डोंगराळ भागात राहतात. बंजारा समाजातील लोक तांडा नावाच्या वस्त्यांमध्ये राहतात. ते बंजारी भाषा बोलतात तर गोंड गोंडी भाषा बोलतात. हे आदिवासी खडतर जीवन जगतात. खेड्यात किंवा शहरात राहणाऱ्या इतर लोकांपेक्षा चालीरीती वेगळ्या आहेत. पोळा हा जिल्ह्यातील सर्वात महत्वाचा सण असून पुरणपोळी हा लोकांचा सर्वात लोकप्रिय गोड पदार्थ आहे
जिल्ह्याने देशाला महान संत आणि नेते दिले आहेत. क्षेत्र, कळंब येथील थोर संत ग्रुस्तमद, जोडमोहाचे खटेश्वर महाराज, वणीचे आप्पा महाराज, पाटणबोरीचे माधव महाराज हे जिल्ह्यातील प्रसिद्ध संत आहेत. लोकनायक बापूजी अणे हे प्रसिद्ध कृषी संशोधक, महाराष्ट्राचे दोन मुख्यमंत्री स्व. श्री. वसंतराव नाईक, कै. श्री. सुधाकरराव नाईक आणि थोर इतिहासकार डॉ.वाय.के. देशपांडे यवतमाळ जिल्ह्यातील आहेत.
पर्यटन स्थळे : सहस्त्रकुंड, तहसील उमरखेड येथील धबधबा हे पर्यटकांचे प्रमुख आकर्षण आहे. तसेच टिपेश्वर वन्यजिव अभायरण्य हे केळापूर तहसील मध्ये आहे.